SEÇİLMİŞ YAZILAR

Tamah

Prof. Dr. Acar Baltaş

Yeni Türkçe’de buna "aç gözlülük" denmektedir. Bu özellik, kutsal kitaplarda insan ahlakı açısından zina, hırsızlık ve cinayetle eşdeğer bir günah sayılır. Ancak insan beyninin yapısını ve işleyişini inceleyen araçlar geliştikçe ve bu konuda yapılan araştırmalar arttıkça, herkesin bu günahı işlemeye düşünülenden daha hazır olduğunu söylemek abartı sayılmaz.

İnsan beyni verdiği tepkiler ve aldığı kararları iki ayrı bölgede işlemden geçirir. Bunlardan biri "düşünen beyin"dir (reflektive brain). Düşünen beyin akıllı ancak zayıf ve yavaştır. Diğeri ise "hisseden beyin"dir. Hisseden beyin ise aptal ancak güçlü ve hızlıdır.

Bunun nedeni evrimde gizlidir. Hisseden beyinden çıkan karar ve tepkiler evrimin daha eski aşamalarında oluşmuş yapılarda gerçekleşir. Birçok konuda kararlarımızı bilinç düzeyine(düşünen beyine) çıkmadan veririz. Bunlar günlük dilde duygusal tepkiler olarak adlandırılır. Bunu küçültücü bulsak da, her türlü kararlarımızın arkasında duyguların (veya hisseden) beynin rolü vardır. Tehlike, tehdit, risk ve ihtimali artıkça hisseden beynin kararlar üzerindeki etkisi artar. Ancak o kadar da değil, ödül beklentisi de hisseden beynin düşünen beyne karşı üstünlük sağlamasına neden olur. çünkü bu bölge haz veren şeyleri tanır. Bunun sonucunda güçlü ve hızlı hisseden beynimizle verdiğimiz kararları düşünen beyne gönderir ve orada bu kararı doğrulayacak kuvvetli gerekçeler üretiriz.

Paranın kokusunu almak

Maddi kazanç beklentisi içine girmek, hisseden beyinde şimşekler çaktırır ve insanın dikkatinin dağılarak riskleri ve engelleri görmesine engel olur. Borsadaki bir hisse değerinin yükseleceğini beklemenin heyecanı, beklenti karşılanınca kaybolur ve çok kere kişi, "neden daha fazla yatırmadığının" pişmanlığı içine girer. Kısacası insanın hisseden beynini yöneten biyolojik mekanizma para kazanma beklentisinin, para kazanmanın kendisinden daha fazla haz veren bir yaşantıya dönüşmesini sağlar.

Beyin araştırmaları günümüzde fMRI(functional magnetic resonance imaging) adı verilen bir araçla yapılmaktadır. Bu araç belirli durumlarda meydana gelen beyindeki kan akımını ve diğer etkinlikleri saptayarak görüntüye dönüştürmektedir.

Standford üniversitesi’nden Brian Knutson fMRI’ı kullanarak yaptığı araştırmada deneklere kazanmayı temsil eden bir daire ve kaybetmeyi temsil eden bir kare göstermiştir. Her şeklin içinde yer alan bir dikey çizgiyle (soldaysa 0$, ortadaysa 1$, sağdaysa 5$) kazanılacak ödül belirtilmiştir. Biraz önce veya biraz geç düğmeye basmak ödülü kaçırmaya veya belirtilen miktarı kaybetmeye neden olmaktadır.

Denek ne kadar sakin olmaya çalışırsa çalışsın, arka arkaya birkaç kez kazanma fırsatını kaçırdığında veya kaybettiğinde, sükunetini ve dengesini kaybetmekte ve adeta makine ile savaşmaya başlamaktadır. Bunu izleyen başarılar, deneğe büyük bir haz vermekte ve "Evet, başardım" duygusu yaşatmaktadır. Knutson’nun deneyi, beynin 5$ kazanma ihtimalinde, 1$ kazamaya kıyasla iki kere daha güçlü tepki verdiğini de ortaya koymuştur.

Beklentinin doğurduğu ödülün heyecanını tetikleyen, "nucleus accumbens" hisseden beynin önemli bir parçasıdır ve gözlerin arkasında, beynin derinlerinde bir yapıdır. Bu bölge aynı zamanda cinsel hazzın da yaşandığı bölgelerden biridir.

Harvard Tıp Fakültesinden Hans Breitner, ödülün verdiği hazzın iki şekilde yaşandığını ve bu duruma en iyi örneğin "cinsellik" olduğunu söylemektedir. Cinsellikte uzun bir uyarılma süresi yaşanmakta ve bu süreç doyuma ulaşmakla sonlanmaktadır. Benzer şekilde gerçekten acıkan biri yemeği hazırlamaya koyulduğunda, hazırlık süresi uyarılmayı artırmakta ve yemek yendiğinde de heyecan çoktan tükenmiş olmaktadır.

Heyecanın gerçekten yaşandığı süre doyum olmayıp, beklenti içinde geçen dönemdir. Aynı durum maddi kazanç için de geçerlidir. Para kazanma beklentisi, gerçekten para kazanmaktan daha haz verirci olmaktadır. Kumarhanelerin büyük karlar getirmesinin en başta gelen nedeni budur.

1990 yılında Cisco şirketinin hisseleri, Wall Strett ortalamasının arka arkaya üç çeyrek dönem üzerinde seyrederken, yatırımcılar büyük bir heyecanla bu şirketin hisselerine hücum etmiş, şirketin hisseleri kısa sürede %10,5 yükselmiştir. Bu Pavlov benzeri fiyat yükselişi, yatırımcıların salyalarının (salgılarının) akmasına neden olmuştur. Sonunda Cisco şirketinin hisseleri sadece 1 cent yükselmiş ve 2002 yılında (süre sonra da), hisseler 2002 yılında Pazar değerinde 400 milyar $ kaybedilmesiyle değersiz kağıda dönüşmüştür.

Sonuç

Bu araştırmalar geçmişte bugünün ekonomisine yön veren büyük düşünürlerin ileri sürdüğü gibi insanın kendisine dönük yararı maksimize etmek peşinde koşan ve böylece ekonomiye dinamizm getiren canlılar olmayıp; kendilerine sunulan ödülün peşinde, akıl ve mantık süzgecinden önce duygularının etkisiyle hareket eden varlıklar olduklarını ortaya koymaktadır. Bu nedenle de kendisine bir ödül (çıkar, yarar, para) sunulduğunda değerlendirmesini, "ödülü elde etmenin ihtimali ne?" diye sormak yerine; "ödülün büyüklüğü ne?" diye sormaktadır.

Kaynaklar

Breiter, HC. ve ark.: Imaging the Neural Systems for Motivated Behavior and their Dystonctions in Neuropsychiatric Illness In T.S. Deisboeck and J.Y. Kresh eds. Complex Systems in Biomedicine ( New York, 2006)
Knutson, B. Ve ark: Distributed Neural Representation of Expected Value, JN, vol. 25, 2005
Ikemoto, S.,Pankseep, J.:The Role of nuc. Accumbens Dopaminein Motivated Behaviour. Brain Research Review, vol.31, 1999
Zweig, J.: Your Money and Your Brain. Souvenir Pres. 2007.
 

  • Makaleyi Paylaş >
© BALTAS 2020 Tüm hakları saklıdır.